آمار خودکشی در ایران طی سه تا چهار سال اخیر با رشد سالانه ۱۰ درصدی افزایش یافته و روانپزشکان و فعالان حوزه سلامت روان نسبت به این روند هشدار می‌دهند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایران با افزایشی نگران‌کننده در میزان خودکشی، اقدام به خودکشی و تفکر خودکشی روبه‌رو است. زنان خانه‌دار، کارگران، دانش‌آموزان و دانشجویان بیشترین آمار را به خود اختصاص داده‌اند و توزیع جغرافیایی این بحران، پیام روشنی به مسئولان می‌دهد: وضعیت بحرانی است. این موضوع در چهاردهمین همایش سلامت روان و رسانه با محوریت «آرزومندی، نابرابری و سلامت روان» مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
گسترش بحران‌های روانی، اقتصادی و سیاسی
مصطفی معین، رئیس همایش بود و وقتی پشت تریبون رفت، گفت که آرزومندی، نابرابری و سلامت روان به‌شکلی عمیق و پیچیده به یکدیگر وابسته است: «وقتی نابرابری در جامعه‌ای فراگیر شود، فرصت‌ها و منابع به‌طور عادلانه تقسیم نمی‌شود، آرزوها و امید‌های افراد برآورده نشده و پیامد آن بروز و شیوع اختلالات روانی و اجتماعی مانند افسردگی، اضطراب و انزوای اجتماعی است.
فشار‌های اقتصادی مانند تورم، بیکاری و کاهش ارزش پول ملی، نابرابری دسترسی به آموزش و مدارسِ باکیفیت و ناکامی در ورود به دانشگاه‌های برتر و رشته‌های پردرآمد، نابرابری جنسیتی و محدودیت‌های اجتماعی، احساس نابرابری در سبک زندگی و مصرف‌گرایی و ناامیدی از تغییرات اجتماعی و مهاجرت، ازجمله عوامل ایجادکننده اختلالات روانی و اجتماعی است.» به‌گفته او، آمار‌ها نشان می‌دهد که تنها ۱۷ درصد زنان ایرانی شاغلند و برای دستیابی به فرصت‌های برابر با مردان در بازار کار و مشارکت‌های اجتماعی، با موانع ساختاری و فرهنگی روبه‌رو هستند که پیامد‌های روانی و افسردگی بیشتر در زنان را توجیه می‌کند.
به‌طورکلی هم با گسترش شبکه‌های اجتماعی، شکاف طبقاتی و نابرابری‌های اقتصادی، بیشتر به چشم می‌آید. درنتیجه جوانان در مقایسه خود با افراد ثروتمند، دچار کاهش رضایت از زندگی، افزایش اضطراب و رفتار‌های ناسالمی، چون مصرف‌گرایی افراطی یا افسردگی و ناامیدی اجتماعی می‌شوند: «افراد با افسردگی و ناامیدی، انگیزه بقا را از دست می‌دهند، مرگ آرزوها، رویا‌ها و امید به آینده، منجر به مرگ‌های ناامیدی می‌شود که در حال حاضر هم در حد یک چالش ملی و جهانی شده است.»
این دو منطقه در تهران بیشترین میزان افسردگی را دارند؛ علت چیست؟
رتبه ایران در شاخص شادکامی جهانی
دکتر فرشاد درخش، رزیدنت تخصصی ارتوپدی بیمارستان طالقانی کرمانشاه که آدرماه ۱۴۰۳ خودکشی کرد
براساس اعلام این استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران، افزایش نرخ خودکشی یا شیوع سکته و ایست قلبی در بین پزشکان جوان و رزیدنت‌ها در اثر فرسودگی شغلی، اضطراب مزمن و ناامیدی، نبود دریافت حمایت روانی و اجتماعی، احساس ناکامی در انتظارات و آرزوها یا فشار‌های روانی در نبود آزادی‌های فردی و اجتماعی، نشان‌دهنده گستردگی بحران‌های عمیق روانی و اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جامعه است. رتبه ایران در شاخص شادکامی جهانیِ سال ۲۰۲۳ در بین ۱۴۶ کشور، رتبه نازل ۱۰۷ است. معیار‌های شادی و رفاه در این مطالعه هفت‌شاخص امید به زندگی، تولید ناخالص ملی، حمایت اجتماعی در مواقع ضروری، نرخ فساد پایین، اعتماد اجتماعی بالا، میزان سخاوت و بخشش و آزادی‌های اجتماعی است.
جزئیات خودکشی رزیدنت تخصصی ارتوپدی بیمارستان طالقانی کرمانشاه که خبرساز شد
توقف اعلام آمار خودکشی از سال ۱۴۰۱
حمید یعقوبی، روانشناس بالینی و رئیس انجمن پیشگیری از خودکشی ایران، یکی از سخنرانان پنل تخصصی بود. او در این نشست آمار‌هایی از میزان خودکشی در ایران اعلام کرد، اما با این توضیح که قبلاً در این باره اظهارنظر کرده بود و برایش پرونده تشکیل دادند. «ما بر افزایش شفافیت در آمار مربوط به خودکشی تاکید می‌کنیم، اما در همین رابطه برای من در دادسرای فرهنگ و رسانه به اتهام نشر اکاذیب، پرونده تشکیل دادند. آنجا به من گفتند که چرا گفته‌ام آمار خودکشی در ایران محرمانه است. درحالی‌که این آمار‌ها روی سایت و در دسترس عموم نیست. به من گفتند، ما این آمار را به هر کسی که می‌خواهد می‌دهیم، اما اینطور نیست؛ به همه می‌دهند، جز اساتید دانشگاه، پژوهشگران و… پس چطور می‌گویند دسترسی آزاد است. در همه جای دنیا، آمار خودکشی روی سایت‌ها قرار دارد؛ جز ایران. آمار خودکشی در ایران تا سال ۱۴۰۱ منتشر شده بود، اما بعد از آن متوقف شد.» او در همین نشست آمار‌های مهمی از میزان خودکشی در ایران و جهان و مقایسه آنها ارائه داد.
به گفته یعقوبی، آخرین آمار خودکشی در دنیا سالانه ۷۲۰ هزار نفر و در ایران بیش از ۷ هزار و ۶۰۳ نفر است؛ روند پایان دادن به زندگی در ایران، رو به رشد است: «آمار خودکشی در جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال به‌عنوان سومین علت مرگ شناخته می‌شود. از نظر تعداد در کشور‌های کم‌درآمد، زیاد است، اما از نظر نسبت در این کشورها، آمار بالایی ندارد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد بالاترین میزان خودکشی در جهان در جزیره گرینلند رخ می‌دهد، نرخ خودکشی در این منطقه، بالای ۵۹/۶ درصد است، در کره جنوبی ۲۴ درصد، در ژاپن ۱۷/۵ درصد و در آمریکا ۱۵/۲۵ درصد.» او درباره آمار‌های پایان دادن به زندگی در ایران هم گفت: «ما به دنیا گفته‌ایم آمار خودکشی‌مان ۴/۳ درصد است که رتبه ما را در جهان به ۱۶۰ رسانده که احتمالاً منظور ۱۶۰ کشور است.
درحالی‌که به استناد بررسی‌ها، آمار ما ۷/۳ درصد است و از سال ۹۰ تاکنون، روند خودکشی در کشور بالا رفته. یعنی در سال ۹۰ از ۴/۷ به ۸/۱ در سال ۱۴۰۱ و در سال ۱۴۰۲ به ۸/۹ رسیده و امسال هم احتمالاً آمار بیشتر است. آمار‌ها نشان می‌دهد که در سه، چهار سال اخیر، هر سال ۱۰ درصد به مرگ‌های ناشی از خودکشی اضافه شده است.» به گفته او، نسبت مرگ ناشی از خودکشی در مردان و زنان در دنیا دوبرابر است، یعنی مردان دوبرابر زنان جانشان را از دست می‌دهند، اما در ایران این آمار بیش از دوبرابر است؛ میزان خودکشی در مردان ۱۱/۵ و در زنان ۴/۶ است.
ماجرای خودکشی فرید صادقی ۱۴ ساله در پی آزار جنسی در قروه + حکم اعدام برای متجاوزان
روند رو به رشد خودکشی در ایران
نکته دیگری که این روانشناس مطرح کرد، درباره وضعیت رو به رشد خودکشی در ایران بود: «در دنیا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ میزان خودکشی از ۱۴ درصد به ۹/۵ درصد رسیده، اما در ایران این آمار امسال از ۹/۵ هم بالاتر می‌رود و براساس پیش‌بینی من به ۹/۶ یا ۹/۷ می‌رسد؛ یعنی از میانگین دنیا هم بالاتر. این آمار دو پیام دارد؛ یکی اینکه خودکشی قابل پیشگیری است و دوم اینکه وضعیت ما خلاف دنیاست.»
براساس اعلام یعقوبی، هر خودکشی که رخ می‌دهد؛ باید ۲۰ برابر شود تا بتوان به عدد اقدام به خودکشی رسید مثلاً در کشور که سالانه ۷۲۰ هزار مورد خودکشی رخ می‌دهد، اگر ۲۰ برابر شود، به ۱۵۰ هزار مورد اقدام به خودکشی می‌رسد. برخی هم می‌گویند که اگر همین عدد را ۲۰ برابر کرد، به عددی می‌رسیم که نشان‌دهنده میزان افکار خودکشی است. یعقوبی تاکید کرد که موارد اقدام به خودکشی قبلی، بسیار مهم است که وزارت بهداشت در تلاش است با این افراد در ارتباط باشد؛ یعنی آن ۱۵۰ هزار نفر.
میزان خودکشی‌هایی که منجر به مرگ می‌شوند، نکته دیگری بود که یعقوبی از آن حرف زد؛ براساس اعلام او، این میزان در کل کشور ۱۸/۳۵ درصد است، در ایلام از هر ۱۰ مورد، یک مورد تبدیل به مرگ می‌شود، در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و تهران هم این نرخ زیاد است به‌طوری‌که در تهران از هر ۱۲ اقدام به خودکشی، یک مورد تبدیل به مرگ می‌شود.
اما در استان سمنان از هر ۴۲ مورد، یک مورد تبدیل به مرگ می‌شود. در استان‌های خراسان جنوبی، گلستان، یزد، هرمزگان، قم، لرستان، خراسان رضوی و شمالی، کرمان، البرز، مازندران، اردبیل و آذربایجان غربی، موارد اقدام به خودکشی زیاد است، اما آمار موارد منجر به مرگ، بالا نیست. این روانشناس از درمانگران در استان‌های ایلام، کهگیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری، تهران و همدان خواست تا وضعیت افرادی را که اقدام به خودکشی کرده‌اند پیگیری کنند و این موضوع را جدی بگیرند.
زنان‌خانه‌دار در رتبه اول اقدام به خودکشی
به گفته یعقوبی، میزان اقدام به خودکشی را وزارت بهداشت و آمار مرگ‌ها را سازمان پزشکی قانونی اعلام می‌کند. او درباره روش‌های پایان دادن به زندگی هم گفت: «در سال ۱۴۰۱، ۴۸ درصد از طریق دار زدن و ۱۸ درصد از طریق قرص برنج اقدام به خودکشی کرده‌اند. در استان مازندران ۴۸ درصد موارد خودکشی با قرص انجام می‌شود و ۸۳ درصد هم با مسمومیت دارویی. سازمان جهانی بهداشت می‌گوید که دسترسی‌ها را محدود کنید، ما در استان مازندران اگر این قرص‌ها را کنترل کنیم، تعداد زیادی از خودکشی‌ها کم می‌شود.»
رئیس انجمن پیشگیری از خودکشی ایران ادامه داد: «در سال ۱۴۰۱ زنان خانه‌دار، رتبه چهارم مرگ ناشی از خودکشی را داشتند، اما در اقدام با ۳۲/۸ درصد اول بودند، بعد از آنها شاغلان قرار می‌گیرند با ۱۸/۸ درصد و رتبه بعدی به دانش‌آموزان اختصاص پیدا می‌کند با ۱۵/۲ درصد.» میزان جان‌باختگان ناشی از خودکشی در سال ۱۴۰۱، ۶ هزار و ۹۱۸ نفر بودند؛ استان‌های ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، همدان و چهارمحال و بختیاری، به‌عنوان استان زاگرس‌نشین بالاترین میزان خودکشی را در کشور دارند. بعد از آنها استان‌های گیلان، لرستان، اردبیل، آذربایجان شرقی و… قرار می‌گیرند و استان‌های سمنان، هرمزگان، خراسان‌ها، هرمزگان و… هم کمترین آمار را دارند.
میزان خودکشی در کل کشور ۸/۱ است، اما در ایلام ۱۸/۷، یعنی دو‌ونیم برابر کل کشور. براساس نوع شغل هم در ایران، ۳۲ درصد خودکشی‌ها به طبقه کارگری مربوط می‌شود؛ یعنی حدود یک‌سوم. بعد از آنها دانشجویان و دانش‌آموزان با ۱۹ درصد و در رتبه بعدی خانه‌داران با ۱۱ درصد و مشاغل آزاد با ۱۱ درصد قرار می‌گیرند. ۷۶ درصد خودکشی‌های کشور هم از سوی افراد با تحصیلات پایین رخ می‌دهد.
انتظار می‌رفت که تأهل افراد به‌عنوان عامل پیشگیری‌کننده از خودکشی به‌شمار رود، اما شواهد این را نشان نمی‌دهد.
براساس اعلام این روانشناس، جوانان ۲۵ تا ۳۴ سال بیشترین اقدام به خودکشی را در سال ۱۴۰۰ داشتند، در دنیا ۵۸ درصد خودکشی‌ها مربوط به افراد زیر ۵۰ سال است و ۴۲ درصد هم بالای ۵۰ سال. در ایران، اما ۸۰ درصد خودکشی‌ها برای افراد زیر ۵۰ سال است. یعنی در ایران، خودکشی نیرو‌های مولد و جوانان را از بین می‌برد و نشان‌دهنده ناامیدی در کشور است. احتمالاً این افراد، به آینده امیدواری ندارند.
او در ادامه صحبت‌هایش، به دستوراتی که برای خودداری از به‌کار بردن واژه خودکشی شده، اشاره کرد. به گفته یعقوبی، دو ماه پیش نامه‌ای از سوی وزارت علوم به دست او به‌عنوان رئیس جمعیت پیشگیری از خودکشی رسیده که خواسته اسم جمعیت را از پیشگیری از خودکشی به جمعیت امید به زندگی ایران تغییر دهند: «حتی نمی‌خواهند اسم خودکشی را ببرند. همه دنیا انجمن پیشگیری از خودکشی داریم، مگر می‌شود اسمش را حذف کرد. درحالی‌که شعار روز جهانی خودکشی این بود که «روایت را تغییر دهید و بیایید درباره‌اش حرف بزنید.» آنها فکر می‌کنند یک جمعیت علمی می‌تواند منجر به افزایش خودکشی شود.»
خطر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بیش از ۵ ساعت
«آیا رسانه‌های اجتماعی می‌توانند خطر خودکشی را افزایش دهند؟ یا می‌توانند برای پیشگیری از آنها استفاده کرد؟». این سوالی است که یعقوبی مطرح کرد و به عضویت افراد در شبکه‌های اجتماعی و تاثیر این اتفاقات بر آنها پرداخت. او به نظرسنجی موسسه افکارسنجی ایسپا اشاره کرد و گفت که این نظرسنجی از چهار هزار نفر از طریق مصاحبه حضوری انجام شده که نشان داده، ۸۲ درصد ایرانیان از یکی از پیام‌رسان‌های داخلی یا خارجی استفاده می‌کنند، تعداد کاربران گوشی همراه ۱۷۵ درصد است، ۱۷۳ میلیون نفر به اینترنت دسترسی دارند و ۵۳ درصد کل جمعیت به شبکه‌های اجتماعی دسترسی دارند؛ اینستاگرام با ۳۱ میلیون و بعد از آن تلگرام با ۲۴ میلیون، بیشترین کاربران را در ایران دارند.
آمار عضویت ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی ۴۸ میلیون نفر اعلام شده است. ۱۸ تا ۲۹ ساله‌ها، ۶۸ درصد کاربران اینستاگرام و ۵۰ درصد از کاربران تلگرام و ۴۲ درصد از کاربران واتساپ هستند. اعلام شده که استفاده بیش از ۵ ساعت از شبکه‌های اجتماعی به‌صورت روزانه، خطر خودکشی را دوبرابر می‌کند. البته حذف کامل آن هم اثرات منفی برای سلامت روان دارد. به گفته یعقوبی، شبکه‌های اجتماعی رسانه‌های تعاملی‌اند، یعنی افراد می‌توانند آنجا نظرات خود را هم بنویسند و دیگران استفاده کنند و به همین دلیل اهمیت دارند.
