محمدجواد محمدحسینی: نیمسال اول تحصیلی ۱۴۰۴- ۱۴۰۳ یکی از مهم‌ترین و البته شیرین‌ترین ادوار تحصیلی برای نگارنده این سطور بود؛ زیرا این توفیق را داشت که در دو کلاس «ملل و نحل» و «تاریخ تشیع» حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر رسول جعفریان در مقطع دکتری حاضر و از نزدیک با ایشان ارتباط داشته باشد.
اگرچه در آئین پاس‌داشت چهره و آثار مکتوب رسول جعفریان با عنوان «جست‌وجوگر گذشته، دغدغه‌مند آینده» که ۱۶ دی‌ماه در خبرآنلاین برگزار شد، سخنان زیادی در مورد ایشان توسط چهره‌های برجسته علمی کشور بیان شد، اما جای خالی گفت‌وگو در مورد تدریس و معلمی ایشان در این همایش احساس شد.
نگارنده در این نوشتار بر آن است تا ضمن بیان نکاتی در مورد سبک آموزش رسول جعفریان، فهرستی از پیشنهادهای پژوهشی وی را ارائه نماید.
هر دو کلاس «ملل و نحل» و «تاریخ تشیع»، ساعت ۸ صبح آغاز می‌شد؛ اما استاد جعفریان حدود یک ساعت قبل در دفتر خود حاضر می‌شد و مطالب کلاس را آماده می‌کرد. قبل از ساعت ۸ از دفتر خود به کلاس می‌رفت و سر ساعت کلاس را آغاز می‌کرد. بالطبع وقتی من ۸:۰۵ در کلاس حاضر می‌شدم، باید خود را برای نگاه معنادار استاد آماده می‌کردم؛ با این حال استاد شوخ‌طبع و مهربان بود و شاید همین امر سبب سوء استفاده من می‌شد که دفعات دیگر هم ۵ دقیقه با تأخیر در کلاس حاضر شوم. انتهای کلاس هم مشخص بود: ساعت ۹:۳۰. برخی اساتید هستند که توجه ندارند ظرفیت یک کلاس بیشتر از یک ساعت و نیم نیست و همین‌طور مباحث را پیش می‌برند که سبب خستگی دانشجو و کاهش بازدهی می‌شود؛ اما استاد جعفریان این‌گونه نبود. یک بار به خود ایشان گفتم اگر هر کلاس دیگری در این ساعت برگزار می‌شد، من حتماً دقایقی در کلاس چرت می‌زدم، اما در کلاس شما با نشاط و سرزنده‌ام.
توصیه استاد این بود که در کلاس همه رایانه داشته باشند تا ضمن تدریس، مشغول جست‌وجو در اینترنت باشیم و نکات استاد را با تفصیل بیشتر در اینترنت دنبال کنیم. همچنین گاه استاد به مناسبت موضوعی فی‌المجلس یک منبع را در گروه تلگرامی می‌فرستادند تا همه ببینند. به جز این، استاد توصیه می‌کرد که حتماً از هوش مصنوعی استفاده کنیم و خودشان همان وقت چت جی‌پی‌تی پولی را داشتند. جالب بود که وقتی من در ابتدای جلسات به استاد پیشنهاد استفاده از هوش مصنوعی gemini را دادم، استاد هفته بعد گفت از این هوش مصنوعی هم استفاده کرده و به همین ترتیب اگر هم‌کلاسی دیگری پیشنهاد بهتری در این زمینه‌ها داشت، ازجمله https://notebooklm.google.com استاد حتماً استفاده می‌کرد.
در کنار همه این‌ها وقتی با استاد خصوصی گپ می‌زدم، ایشان می‌گفت با پیشرفت هوش مصنوعی بسیاری از کارهایی که گذشتگان با زحمت فراوان انجام دادند، از جمله تصحیح متون، همگی به‌سادگی انجام خواهد شد و این، از جهتی ناراحت‌کننده است؛ زیرا ممکن است بعدها قدر آن زحمت‌ها دانسته نشود.
استاد دو توصیه مهم دیگر هم برای دانشجویان داشتند: یکی این‌که نگاه تاریخی به تفکر را تقویت کنند و برای این منظور مطالعه تاریخ فلسفه‌های غربی و شناخت تجربه‌های فکری- تاریخی آن‌ها توصیه را کردند و دیگری این‌که فرمودند مطالعه کتاب «سیری در اندیشه سیاسی غرب» به عنوان نخستین اثر در بررسی تاریخی اصلاح‌طلبی دینی بر هر دانشجویی واجب است تا با این نگاه تاریخی آشنا شود.
در کلاس، استاد از نقد و نظر و سوال استقبال می‌کرد؛ باری قرار بود صفحاتی از کتاب تاریخ تشیع ایشان را برای امتحان میان‌ترم بخوانیم؛ یادم نیست ایشان خودشان ابتدائاً از ما در مورد کتاب نظر خواستند یا من خودم شروع به بیان چند نکته کردم؛ هرچه بود ایشان از آن نقدها استقبال کردند و از دوستان دیگر هم خواستند اگر نظری دارند، بگویند.
آن‌چه بیش از همه برای من جالب توجه بود، تحلیل روان‌شانسانه استاد از دانشجو بود؛ یک بار سوالی از استاد پرسیدم که ایشان ضمن جواب دادن سوال، به من گفتند علت پیدایش چنین سوالی در ذهن شما، به خاطر تجاربی بوده که داشتی و باید در نهایت بین گرایش‌ها و رویکردهای مختلفی که تجربه کردی، یکی را پیگیری کنی و ادامه دهی.
اهتمام ایشان به برگزاری کلاس‌ها هم کم‌نظیر بود؛ هیچ کلاسی در این ترم فوت نشد؛ نه به دلیل بیماری، نه به دلیل مسافرت و نه هیچ دلیل دیگری؛ البته در موارد معدودی استاد کلاس را زودتر از ۹:۳۰ تعطیل کردند؛ آن روزهایی هم که به خاطر آلودگی هوا یا ناترازی انرژی دانشگاه تعطیل شد، استاد همان روز صوت تدریس خود را در گروه می‌فرستادند.
به نظرم بهترین جمله را یکی از دوستان به این مضمون گفت: «همین دو واحد درس با دکتر جعفریان، به تنهایی، این ارزش را داشت که وارد مقطع دکتری شویم.»
اما آن‌چه سبب شد که این یادداشت تقدیم خوانندگان گرامی شود، موضوعاتی بود که استاد جعفریان برای پژوهش پیشنهاد دادند. در هر دو کلاس «ملل و نحل» و «تاریخ تشیع»، استاد به مناسبت بحثی که پیش می‌آمد به برخی خلأهای پژوهشی اشاره می‌کردند و می‌گفتند در این موضوعات جا دارد مقاله یا پایان‌نامه‌ای نوشته شود. با توجه به اشراف و آگاهی ایشان نسبت به کتاب‌ها و پژوهش‌های تاریخی، این پیشنهادها برای محققان و دانشجویان می‌تواند بسیار راهگشا باشد. فهرست این پیشنهادها که به مناسبت درس «ملل و نحل» و «تاریخ تشیع» مطرح می‌شد، براساس آن‌چه من یادداشت کردم، به شرح زیر است:
– گزارش علامه مجلسی از تطورات فکری و فقهی شیعه که در جای‌جای بحارالانوار آمده است.
– نگاهی به کتاب‌های شیخ نورالدین اخباری معاصر قاضی نورالله شوشتری
– بررسی مقدمه‌های تواریخ عمومی عصر صفوی با تمرکز بر تصور مؤلفان از تاریخ شیعه
– بازیابی هویت شیعی در قرون اخیر با تأکید بر تعزیه‌نامه‌ها، ابومسلم‌نامه‌ها و برخی حکایات چون «دشت ارژن» و «ازدواج شهربانو با امام حسین علیه‌السلام»
– نگاه به مشروطه با توجه تأثیری که بر مکتب شیعه گذاشته است.
– تأثیر روی کار آمدن عباسی‌ها در فرو ریختن مبانی اهل حدیث و عثمانی‌ها/ عثمانی‌زدایی عباسیان.
– انتقادات شیعه به اهل حدیث، چه مقدار تحت تأثیر معتزله است؟
– جایگاه کعب‌الاحبار در منابع فقهی و حدیثی شیعه
– بررسی ادبیات ردیه‌نویسی مذهبی در هر قرن (یک پروژه بسیار بزرگ)
– بررسی دقیق رابطه بین «غلو» و «اخباری‌گری»
– گفتمان وهابی- شیعی در زمان رضاخان
– مقایسه اعتقادات صدوق با اعتقادات اهل حدیث از شیعه و تطور آن در تاریخ فکر شیعه
– احصای موضوعات و کتاب‌های حاوی نزاع مذهبی در عصر صفویه در ترکی و عربی و فارسی
– عقیده به کرامات در مذهب ماتریدی و اشعری
– دیدگاه‌های معتزله درباره بنی‌امیه و تأثیر آن در رویکردهای بعدی مسلمانان به امویان
– اطلاعات «ملل و نحل»ی در کتاب‌های تاریخی
– تأثیر مسأله و نگاه به زن در فرقه‌های مختلف
– مدیریت حکومت قاجار نسبت به اختلافات مذهبی ایران، به‌ویژه بحث‌های شیعه و سنی
– تفاوت نگرش‌های «ملل و نحل»ی قرآن با احادیث و متون فقه
– گردآوری تمامی رجال مرجئه و متهم به ارجاء
– مواجهه جامعه مسلمین با کتاب «ملل و نحل» شهرستانی
– تحولات کتابخانه‌ها براساس نوشته‌های پشت نسخ خطی
– روابط شیراز و جرجان و هرات در قرن هفتم و هشتم هجری
– اختلاف نظرهای دینی در زمان عثمان (به طور دقیق) که منجر به قتل وی شد
– روند تاریخی تکفیر (فارغ از متون فقهی و حدیثی) با تأکید بر زمینه‌های تاریخی و مصالح سیاسی
– جایگاه «امر سلطانی» در فقه، مفهوم «سلطان» و حوزه اختیارات او در فقه
۲۵۹
