رسول سلیمی: در روزهای اخیر، قطر بار دیگر به‌عنوان بازیگری کلیدی در دیپلماسی منطقه‌ای و بین‌المللی، توجه رسانه‌ها و تحلیلگران را به خود جلب کرده است. دیدار تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر، با مقامات ارشد کشورمان و گمانه‌زنی‌ها درباره نقش میانجی‌گرانه این کشور بین تهران و واشنگتن، پرسش‌هایی درباره انگیزه‌ها و جایگاه قطر در منازعات خاورمیانه مطرح کرده است.
چه آنکه قطر از مدت‌ها پیش به‌عنوان میانجی در مناقشات حساس شناخته شده است. در همین راستا الجزیره در گزارشی با عنوان «میانجی‌گری قطر در غزه: چالش‌ها و دستاوردها»، به سابقه دوحه در تسهیل مذاکرات اشاره کرد و نوشت: «قطر از سال ۲۰۱۲ با میزبانی دفتر سیاسی حماس و میانجی‌گری در بحران‌های منطقه‌ای، نقشی محوری ایفا کرده است» این رسانه به توافق سال ۲۰۲۳ برای آزادی زندانیان آمریکایی-ایرانی و انتقال شش میلیارد دلار دارایی ایران به بانک‌های قطری نیز اشاره دارد که نمونه‌ای از موفقیت‌های پیشین قطر در میانجی گری است.
این در حالی است که حضور نظامی امریکا در این کشور در شرایط فعلی خاورمیانه بیش از هر زمان قطر را به پلی مهم برای امریکا در ارتباط با ایران تبدیل کرده است. وال استریت ژورنال در مقاله‌ای با عنوان «تمدید حضور نظامی آمریکا در قطر»، گزارش داد که قرارداد پایگاه العدید تا سال ۲۰۳۴ تمدید شده است. این رسانه می‌نویسد: «این پایگاه، قطر را به شریکی استراتژیک برای آمریکا تبدیل کرده و اهرمی برای میانجی‌گری با ایران فراهم آورده است.» این جایگاه دوگانه، قطر را از سایر کشورهای عربی متمایز می‌کند.
چرایی میانجی‌گری قطر: انگیزه‌ها و ضرورت‌ها
چرا قطر در این برهه زمانی به میدان میانجی‌گری بازگشته است؟ در پاسخ به این سوال، پولیتیکو در گزارشی، با عنوان «قطر و تنش‌های خاورمیانه: دیپلماسی در لبه پرتگاه»، انگیزه اصلی دوحه را «جلوگیری از درگیری منطقه‌ای» ارزیابی کرده است. این رسانه به نقل از یک مقام آمریکایی می‌نویسد: «پس از حملات موشکی ایران به اسرائیل در اکتبر ۲۰۲۴، قطر نگران بی‌ثباتی خلیج فارس است.» پولیتیکو تأکید می‌کند که نزدیکی جغرافیایی به ایران، قطر را به بازیگری فعال در کاهش تنش‌ها تبدیل کرده است.
سی‌ان‌ان نیز در مقاله‌ای با اشاره به جاه‌طلبی قطر برای حفظ جایگاه دیپلماتیکش در مقاله ای با عنوان «نقش قطر در دیپلماسی پنهان»، نوشت: «قطر با روابطش با ایران و حماس، خود را به‌عنوان تنها کشوری معرفی کرده که می‌تواند پیام‌ها را بین تهران و واشنگتن منتقل کند.» این رسانه به نقل از یک منبع دیپلماتیک می‌افزاید: «دوحه در هفته‌های اخیر تماس‌هایی با مقامات آمریکایی برای کاهش تنش‌ها پس از تهدیدات اسرائیل علیه ایران داشته است.»
ناظران سیاسی در امریکا بیش از همه انتظار دارند که قطر به مثابه میانجی میان ایران و امریکا عمل کند تا بتواند از شعله ور شدن آتش خاورمیانه بکاهد. در همین راستا رویترز در گزارشی با عنوان «قطر آماده میانجی‌گری بین ایران و آمریکا»، به اظهارات ماجد الانصاری، سخنگوی وزارت خارجه قطر، اشاره می‌کند که گفته است: «ما آمادگی داریم تا برای حل اختلافات هسته‌ای ایران و آمریکا میانجی‌گری کنیم.» رویترز تحلیل می‌کند که این پیشنهاد در پی افزایش تنش‌ها پس از تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران در دسامبر ۲۰۲۴ مطرح شده است.
نقش قطر در مقایسه با سایر کشورهای عربی
قطر در میان کشورهای عربی خاورمیانه جایگاهی متمایز دارد تا جائیکه واشنگتن پست در تحلیلی با عنوان «تغییر معادلات دیپلماسی در خلیج فارس»، می‌نویسد: «عمان که زمانی میانجی اصلی بین ایران و آمریکا بود، اکنون به‌دلیل مشکلات داخلی کم‌رنگ شده و قطر جای آن را گرفته است.» این رسانه به روابط دوحه با حماس و ایران به‌عنوان اهرم‌های کلیدی اشاره می‌کند.
کارشناسان معتقدند قطر برخلاف امارات و عربستان که در جبهه آمریکا و اسرائیل قرار دارند، با حفظ تعادل بین طرف‌ها، نقشی بی‌جانشین ایفا می‌کند. نقشی که تلاش‌های اخیر دوحه برای میانجی‌گری در غزه و انتقال پیام بین ایران و از مهمترین آنها به شمار می روند. از زاویه ای دیگر، تحریم قطر توسط عربستان و امارات در سال ۲۰۱۷، دوحه را به سمت ایران سوق داد و این نزدیکی، اعتبار آن را نزد تهران افزایش داد. از این رو تاریخچه روابط قطر با همسایگان، آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای میانجی‌گری تبدیل کرده است.
در همین راستا العربیه در تحلیلی معتقد به نوعی رقابت منطقه ای برای جلب توجه امریکا در فرایند میانجی گری میان ایران و امریکا هستند تا جائیکه العربیه دیدگاه متفاوتی ارائه می‌دهد و می نویسد: «نزدیکی قطر به ایران، آن را در تقابل با سیاست‌های ضدایرانی عربستان قرار داده است.» این رسانه هشدار می‌دهد که این رویکرد ممکن است به نفع تهران تمام شود، اما اذعان می‌کند که بی‌طرفی نسبی قطر، آن را برای میانجی‌گری مناسب‌تر کرده است.
قطر در منازعه ایران، آمریکا و اسرائیل
ناظران سیاسی می گویند تنش بین ایران و آمریکا به حمایت کشورمان از محور مقاومت نیز مربوط می‌شود که با اسرائیل درگیرند. در همین راستا پولیتیکو در گزارش می نویسد: «قطر پس از حملات اکتبر ۲۰۲۴، پیام‌هایی از ایران به اسرائیل منتقل کرده تا از تشدید درگیری جلوگیری کند.» این رسانه به نقش دوحه در مذاکرات آتش‌بس غزه نیز اشاره دارد. موضوعی که به دلیل اهمیت آن، سی‌ان‌ان نیز در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵ به آن پرداخت و نوشت «اسرائیل به‌دلیل روابط قطر با حماس، به دوحه بی‌اعتماد است، اما آمریکا همچنان از آن به‌عنوان کانال ارتباطی با ایران استفاده می‌کند.»
قطر به دنبال تقویت نقش سیاسی در خاورمیانه
میانجی‌گری قطر در سال ۲۰۲۵ از انگیزه‌های امنیتی و جاه‌طلبی دیپلماتیک نشأت می‌گیرد که تلاش دوحه برای حفظ ثبات منطقه‌ای و تقویت جایگاه جهانی‌اش از جمله اهداف آن است. در این میان رقابت با عربستان و امارات هم عاملی کلیدی است که قطر را از عربستان و امارات متمایز کرده است. با این حال، بی‌اعتمادی اسرائیل و پیچیدگی‌های منطقه‌ای، چالش‌هایی پیش روی این نقش قرار داده و به نظر می رسد بازی سازی اسرائیل در منطقه، انعطاف قابل توجهی برای میانجی گری به کشورهای بی طرف میان منازعه ایران و امریکا نخواهد داد.
۲۱۳۳۱۵
