اگر دلکش همچنان در قید حیات بود، سوم اسفند ۱۴۰۳ صدمین سال تولد خود را جشن می‌گرفت. صد سال از تولد بانوی آواز ایران می‌گذرد، اما او همچنان یکی از درخشان‌ترین ستارگان موسیقی ایرانی باقی مانده است. نام هنری «دلکش» که از گوشه‌ای در دستگاه ماهور گرفته شده، به پیشنهاد روح‌الله خالقی، موسیقی‌دان و آهنگساز برجسته، برای او انتخاب شد. اما او برای رسیدن به جایگاهی که لایق چنین نامی باشد، مسیر پرپیچ‌وخمی را پیمود.
بیوگرافی دلکش
تأثیر موسیقی محلی و اجراهای مازندرانی
عصمت باقرپور بابلی معروف به دلکش در بابل مازندران، متولد شد و یکی از ویژگی‌های برجسته کار او، توجه ویژه به موسیقی محلی در کنار موسیقی دستگاهی بود. او نه‌تنها تصنیف‌ها و آوازهای سنتی را با مهارت اجرا می‌کرد، بلکه قطعات متعددی را به زبان مازندرانی خواند و آهنگسازی کرد. از جمله این آثار می‌توان به “ریکاجان”، “کیجا بابلی”، “نرگس”، “مِه مُنَوِر چارده ساله”، “ربابه جان” و “جونی جونی” اشاره کرد که نام او را در حوزه موسیقی محلی نیز جاودانه ساخت.
تابستان ۱۳۲۳؛ معرفی صدایی جدید به موسیقی ایران
دلکش در کودکی
دلکش در نوجوانی برای ادامه تحصیل نزد یکی از خواهرانش به تهران رفت. در همان دوران مدرسه بود که معلم سرود، استعداد خوانندگی او را کشف کرد و او را به روح‌الله خالقی معرفی نمود. خالقی نیز او را برای آموزش حرفه‌ای موسیقی به عبدالعلی وزیری سپرد.
پس از چند سال آموزش، در اوایل دهه ۲۰، دلکش فعالیت حرفه‌ای خود را آغاز کرد. در تابستان ۱۳۲۳، گوینده رادیو تهران اعلام کرد که خواننده‌ای جدید، همراه با ویولن مهدی خالدی و ضرب علی زاهدی، آوازی در بیات ترک اجرا خواهد کرد. این اجرا، نقطه آغاز کار رسمی دلکش بود و از آن پس، تا سال‌های پایانی عمرش، خوانندگی را ادامه داد. هرچند با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، مانند بسیاری از خوانندگان زن آن دوران، او نیز از عرصه رسمی موسیقی کنار گذاشته شد.
الهام از روح‌انگیز و ورود به رادیو
جوانی دلکش
پیش از شهرت دلکش، خوانندگان زن محدودی در رادیو مطرح بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به ملوک ضرابی، روح‌انگیز و روحبخش اشاره کرد. دلکش همیشه از روح‌انگیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تأثیرگذاران بر کار خود یاد می‌کرد و در مصاحبه‌ای گفته بود: «صدای روح‌انگیز بود که مرا عاشق خوانندگی کرد.»
همکاری با مهدی خالدی و نواب‌صفا؛ خلق شاهکار “آمد نوبهار”
دلکش در سفر هندوستان
دهه‌های ۲۰ و ۳۰، دوران اوج درخشش دلکش بود. در این دوران، از او برای ضبط صفحه موسیقی به هندوستان دعوت شد. از جمله تأثیرگذارترین افرادی که در موفقیت او نقش داشتند، مهدی خالدی، آهنگساز چیره‌دست ویولن، و نواب‌صفا، شاعر و ترانه‌سرا، بودند. همکاری این سه نفر، آثاری جاودانه همچون “آمد نوبهار”، “داغ لاله”، “رفتی و رفتم” و “دل غافل” را به همراه داشت.
تصنیف “آمد نوبهار” که در نوروز ۱۳۲۷ منتشر شد، به محبوبیتی بی‌نظیر رسید و بیش از دو دهه در ایام نوروز از رادیو پخش می‌شد. این اثر، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های “نوسازی ترانه ایرانی” به شمار می‌رود. محمود خوشنام، نویسنده و منتقد موسیقی، معتقد بود که این تصنیف، نقطه عطفی در تغییر مسیر موسیقی ایران از تصنیف به ترانه بود. حتی پرویز یاحقی، آهنگساز برجسته، درباره آن گفته بود:
«آمد نوبهار قطعه نایابی است که نه در حال حاضر و نه در آینده، نظیرش پدید نخواهد آمد.»
با وجود این موفقیت، همکاری مهدی خالدی و دلکش در سال ۱۳۳۱ به پایان رسید.
همکاری با تجویدی و معینی کرمانشاهی؛ خلق “یادگار کودکی”
دلکش و شاپور نیاکان را اوایل دهه ۴۰ حین اجرای برنامه‌ای در رادیو
پس از پایان همکاری با خالدی، دلکش با جواد لشگری همکاری کرد و قطعه معروف “نازنین من، غافل از کار من” را روی شعری از رهی معیری اجرا نمود. سپس، همکاری جدیدی را با ناصر زرآبادی آغاز کرد که نتیجه آن خلق آثاری همچون “مهمانت کنم”، “شمع و گل و پروانه” و “مرو مرو” بود.
یکی دیگر از مهم‌ترین دوره‌های فعالیت هنری دلکش، همکاری او با علی تجویدی و معینی کرمانشاهی بود. این همکاری، ترانه‌های ماندگاری همچون “آشفته‌حالی”، “یادگار کودکی” و “تربت حافظ” را رقم زد.
آهنگسازی با نام مستعار “نیلوفر”
دلکش و ارکستر علی تجویدی
در کنار خوانندگی، دلکش از نخستین زنان ایرانی بود که به آهنگسازی نیز پرداخت. او با نام مستعار “نیلوفر”، چندین قطعه ساخت، از جمله “می‌سوزم” و چند ترانه مازندرانی. با این حال، نام او در آهنگسازی هرگز به اندازه خوانندگی‌اش مطرح نشد.
صدایی بی‌نظیر؛ تنها خواننده “چپ‌کوک” و “راست‌کوک”
یکی از ویژگی‌های برجسته صدای دلکش، اجرای صحیح و دقیق اشعار و همچنین گستره وسیع صوتی او بود. به گفته رضا مجرد، پژوهشگر موسیقی، دلکش تنها خواننده زن زمان خود بود که هم در سبک “چپ‌کوک” و هم در سبک “راست‌کوک” تبحر داشت.
او صدایی قدرتمند و پرحجم داشت و دامنه صوتی‌اش چنان گسترده بود که می‌توانست فواصلی از آلتو، تنور، سوپرانو و متزو سوپرانو را اجرا کند.
موفقیت در سینما همانند موسیقی
در اواخر دهه ۲۰ خورشیدی، در اوج شهرت، دلکش تصمیم گرفت به دنیای سینما وارد شود و با ایفای نقش در فیلم «شرمسار» نخستین تجربه سینمایی خود را رقم زد. این فیلم یکی از پرفروش‌ترین آثار آن دوران شد و نام او را، علاوه بر دنیای موسیقی، در سینما نیز بر سر زبان‌ها انداخت.
با درخشش در سینما، دلکش به یکی از ستاره‌های بزرگ پرده نقره‌ای ایران تبدیل شد. بسیاری از تصنیف‌های ماندگار او نیز نخستین بار در همین فیلم‌ها اجرا شدند، از جمله «رعناجان» که برای فیلم شرمسار خواند.
تصویری از دلکش روی مجله عالم هنر
او در فیلم «عروس فراری»، ترانه «جام طلا» را اجرا کرد و در فیلم «ظالم بلا» در نقش یک مرد کلاه‌مخملی ظاهر شد؛ نقشی که بر محبوبیت و شهرت او بیش از پیش افزود.
در فیلم «مادر» که در آن نقش یک خواننده را ایفا می‌کرد، حضور درخشانی داشت و قطعاتی همچون «فردا روشن است» و «قمار زندگی» را اجرا کرد؛ ترانه‌هایی که به نوعی بازتابی از زندگی خودش نیز بودند. اما پس از بازی در کمتر از ۱۰ فیلم، از آنجا که فیلمنامه‌های پیشنهادی دیگر برایش جذابیتی نداشتند، از دنیای سینما کناره گرفت.
پیشگامی در اجرای قطعات دوصدایی
دلکش و ویگن
دلکش را می‌توان از زنان پیشرو در موسیقی ایران دانست. او از نخستین خوانندگانی بود که اجرای قطعات دوصدایی را تجربه کرد؛ سبکی که در آن زمان به‌تازگی در ایران رواج می‌یافت.
در سال ۱۳۲۶، او به همراه غلامحسین بنان و با آهنگسازی موسی معروفی، مجموعه «رباعیات خیام» را اجرا کرد که با تنظیم و ارکستر ابراهیم منصوری منتشر شد. همچنین در سال ۱۳۳۶، اجرای دوصدایی «بردی از یادم» با همکاری ویگن، از دیگر آثار درخشان او در این سبک به شمار می‌رود.
شیوه ترانه‌خوانی دلکش و تأثیر آن بر نسل‌های بعد
سبک خوانندگی دلکش، الهام‌بخش بسیاری از خوانندگان بعد از او بود. خودش در مصاحبه‌ای در سال ۱۳۵۲ گفت:
خوانندگی تنها صدای خوش داشتن نیست، بلکه نشان دادن قدرت است؛ قدرتی که کلام را هم‌گام با موسیقی به اوج می‌برد. من همیشه وقتی به اجراهای خودم گوش می‌دهم، احساسی عجیب در وجودم زنده می‌شود و اگر به لاف‌زنی متهم نشوم، باید بگویم که همیشه از شنیدن صدای خودم تنم لرزیده است.
او معتقد بود که خواندن تنها حرکت لب و زبان نیست، بلکه باید تمام وجود را در صدا جاری کرد. همین نگاه عمیق و حرفه‌ای او به موسیقی، باعث شد خوانندگانی همچون هایده از دلکش به عنوان مهم‌ترین الگوی خود نام ببرند و او را تأثیرگذارترین خواننده زن ایران بدانند.
وداع در اوج
بیش از چهار دهه، صدای گرم و پرقدرت دلکش در فضای موسیقی ایران طنین‌انداز بود. اما او در اوج شهرت، رادیو را ترک کرد و دلیلش را چنین بیان کرد: «باید میدان را برای جوان‌ترها باز کرد.»
با وجود آنکه پس از انقلاب اسلامی، خواندن برای زنان در ایران ممنوع شد، ترانه‌های او همچنان در بسیاری از محافل شنیده می‌شدند. خودش نیز در محافل خصوصی و بزم‌های دوستانه به اجرای قطعاتی می‌پرداخت.
حتی پس از سال‌ها دوری از صحنه، در لندن کنسرتی برگزار کرد که با استقبال شگفت‌انگیز تماشاگران روبه‌رو شد. میزان تشویق‌ها و استقبال تماشاگران به‌قدری بود که مدیر سالن—که میزبان بزرگ‌ترین خوانندگان جهان بود—از چنین استقبالی متعجب شد.
همسر دلکش
دلکش با داریوش فزون‌مایه ازدواج کرد و یک پسر به نام سهیل داشت.
درگذشت و میراث جاودان دلکش
دلکش در طول ۶۰ سال فعالیت حرفه‌ای خود، بیش از ۲۰۰ قطعه، تصنیف و آواز را اجرا کرد. هرچند در سال‌های پایانی زندگی‌اش، دیگر در عرصه رسمی موسیقی حضور نداشت، اما صدایش همچنان در خاطره جمعی مردم ایران زنده است.
دلکش در ۱۱ شهریور ۱۳۸۳ چشم از جهان فروبست، اما نام او همچنان به عنوان یکی از زنان پیشرو و تأثیرگذار در تاریخ موسیقی و هنر ایران، زنده و جاویدان خواهد ماند.
